Ο Sir Halford Mackinder το 1904 έδωσε την ευρέως αναγνωρισμένη διάλεξη «The Geographical Pivot of History» (Ο Γεωγραφικός Άξονας της Ιστορίας), μια διάλεξη με την
οποία εισήγαγε τον όρο και την θεωρία Heartland (καρδιά/πυρήνας της γης). Σύμφωνα με αυτή την θεωρία η
Ευρώπη, η Ασία και η Αφρική θεωρούνται ως το μεγάλο νησί του κόσμου το οποίο
συγκεντρώνει το μεγαλύτερο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού και την πλειονότητα
των φυσικών πόρων.
Ο πυρήνας, η καρδιά (Heartland) του παγκόσμιου νησιού καλύπτει την Ανατολική Ευρώπη και
Βόρεια Ασία και συμπίπτει σε μεγάλο βαθμό με την σημερινή Ρωσική Ομοσπονδία. Η
καρδιά περικλείεται από την «εσωτερική ημισέληνο» που περιλαμβάνει την
Γερμανία, Τουρκία, Ιράν, Ινδία, Κίνα και Κορέα. Η «εξωτερική ημισέληνος»
περιλαμβάνει την Βρετανία, Ιαπωνία, Αφρική, Αυστραλία, Βόρεια και Νότια
Αμερική.
Ο Mackinder έκανε σαφή διαχωρισμό
μεταξύ θαλάσσιων και χερσαίων δυνάμεων. Κατ’ αυτόν οι θαλάσσιες δυνάμεις χαρακτηρίζονται
από το γεγονός ότι δρουν κοντά στις ακτές και διστάζουν να διεισδύσουν στο
εσωτερικό μιας ηπειρωτικής χώρας όπου δεν υπάρχει προστασία από τον ναυτικό
στόλο. Βασικά μια ναυτική δύναμη αρκεί να ελέγχει τις θαλάσσιες διαδρομές οι
οποίες είναι απαραίτητες για την μεταφορά αγαθών και δεν χρειάζεται να
διεισδύει στο εσωτερικό μιας χώρας, καθώς οι θαλάσσιες μεταφορές είναι
φθηνότερες από τις χερσαίες.
Σε μια πρώτη ανάγνωση αυτό εμφανίζεται ως
μειονέκτημα για την Heartland επειδή δεν δύναται να
αναπτύξει θαλάσσιες οδούς.
Ωστόσο ο Mackinder είχε προβλέψει ότι στο
μέλλον οι σιδηροδρομικές υπηρεσίες θα επιτρέπουν την μεταφορά αγαθών με χαμηλό
κόστος ανεξάρτητα από τις πλωτές οδούς. Είχε δε προειδοποιήσει ότι χερσαίες
δυνάμεις θα οικοδομήσουν ένα πυκνό δίκτυο σιδηροδρόμων και έτσι θα ξεφύγουν από
τον έλεγχο των ναυτικών δυνάμεων (σημερινό παράδειγμα ο νέος «δρόμος του
μεταξιού» της Κίνας).
Την
εποχή του Mackinder η Μεγάλη Βρετανία είχε
απεριόριστη ναυτική δύναμη, ενώ η Heartland ήταν υπό την κατοχή
της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Υπό αυτή την έννοια και σε αυτό το πλαίσιο θα πρέπει
να γίνει κατανοητός ο διαχωρισμός κατά τον Mackinder θαλάσσιων και χερσαίων
δυνάμεων.
Η Μεγάλη Βρετανία ήλεγχε όλους τους ωκεανούς, αλλά δεν είχε πρόσβαση
στην καρδιά της γης που ήλεγχε η Ρωσική Αυτοκρατορία. Ο Mackinder απεικόνισε
την Heartland ως το οχυρό της Ρωσίας
και ανησυχούσε ότι η Ρωσία κατέχοντας αυτό το οχυρό θα καταλάβει όλο το μεγάλο
νησί (Ευρώπη, Ασία, Αφρική). Μάλιστα το 1919 πρόσθεσε στην θεωρία του ότι η
καρδιά, ο πυρήνας της γης είναι εύκολα προσβάσιμος μόνο από την Δύση, αποφαινόταν
δε ότι η ισχυροποίηση της Heartland θα απέβαινε σε βάρος
της «εσωτερικής» και «εξωτερικής ημισελήνου», συνιστώντας συνεχή επαγρύπνηση
μπροστά στον ρωσικό κίνδυνο πλήρους ελέγχου της «καρδιάς της γης».
Η
απεικόνιση της Heartland ως οχυρού δίνει μια
πολύ σαφή εικόνα. Ένα οχυρό δεν έχει καμία χρησιμότητα αν ο ιδιοκτήτης του δεν
μπορεί να κλείσει τις πύλες πρόσβασης, εμποδίζοντας τους εχθρούς να εισέλθουν
ανεμπόδιστα. Άρα η θεωρία του Mackinder για την «καρδιά της
γης» παραμένει εν ισχύ, αφού η καρδιά μπορεί να ελέγξει το μεγάλο νησί του
κόσμου και όποια δύναμη ελέγχει το μεγάλο νησί με τους φυσικούς του πόρους και τον μεγάλο πληθυσμό του περιθωριοποιεί
τις υπόλοιπες περιφερειακές δυνάμεις.
Ο Mackinder το 1943 πρόσθεσε στην
θεωρία του ένα τρίτο δοκίμιο (μετά το δεύτερο περί προσβασιμότητας από την
Δύση), προειδοποιώντας ότι η αεροπορική και ναυτική υπεροχή δεν θα μπορούσε να ακυρώσει τις αρχές
της θεωρίας της Heartland.
Όταν
μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η Μεγάλη Βρετανία γκρεμίστηκε από τον θρόνο της
Παγκόσμιας Αυτοκρατορίας, ενεργό ρόλο στα διεθνή δρώμενα αντ΄ αυτής ανέλαβαν οι
ΗΠΑ. Οι ΗΠΑ σπούδασαν την θεωρία του Mackinder και κατέληξαν στα
συμπεράσματα της θεωρίας Rimland (θεωρία της Περιφέρειας ή Στεφάνης) του John Spykman, μια θεωρία που δημοσιεύτηκε το 1940.
Για τον Spykman καίρια σημασία είχαν
τα «περιφερειακά εδάφη» (Rimland) όπως τα ονόμασε, δηλαδή η περιοχή που βρισκόταν γύρω
από την Heartland, τουτέστιν η «εσωτερική ημισέληνος»
του Mackinder.
Η Rimland σύμφωνα με τον Spykman μπορεί να εμποδίσει
την χερσαία δύναμη της Heartland να αποκτήσει πρόσβαση
και έξοδο προς την θάλασσα, υποστηρίζοντας ότι όποιος ελέγχει την Περιφέρεια ή
Στεφάνη ελέγχει την Ευρασία και όποιος ελέγχει την Ευρασία κυβερνά όλο τον
κόσμο.
Με την θεωρία του ο Spykman έθεσε τις βάσεις για
την πολιτική των ΗΠΑ μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (Κίσινγκερ, Μπρεζίνσκι,
Αμερικανοσιωνισμός, Παγκοσμιοποίηση).
Ο Mackinder και ο Spykman συμφωνούν στην διαίρεση του κόσμου σε στρατηγικές ζώνες.
Διαφέρουν ως προς το ποιο μέρος πρέπει να ελέγχει κανείς για να κυριαρχήσει
στον κόσμο. Ο Mackinder διατείνεται ότι πρέπει
να ελεγχθεί η ίδια η καρδιά της γης (Heartland), ενώ εκ των ουκ άνευ είναι ο έλεγχος της Ανατολικής
Ευρώπης.
Ο Spykman υποστηρίζει ότι αρκεί
ο έλεγχος της περιφέρειας (Rimland) για να συγκρατηθεί και να ελεγχθεί η Heartland.
Υπενθυμίζουμε
ότι μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο Τσόρτσιλ είχε προτείνει στις ΗΠΑ
να επιτεθούν στην Σοβιετική Ένωση χρησιμοποιώντας το τότε πυρηνικό τους οπλοστάσιο,
τα δυτικά στρατεύματα καθώς και ότι είχε απομείνει από τον γερμανικό
στρατό.
Οι ΗΠΑ είχαν αρνηθεί, κάτι που
σαφέστατα αντικατοπτρίζει τα γεωπολιτικά δόγματα των δυο δυνάμεων. Η Βρετανία
υποστηρίζοντας το δόγμα Mackinder ήθελε να επιτεθεί στην
καρδιά της γης την Σοβιετική Ένωση και να κατακτήσει έτσι όλο τον κόσμο (το
μεγάλο νησί), ενώ οι ΗΠΑ πιστές στην θεωρία Spykman υποστήριζαν ότι κάτι
τέτοιο δεν ήταν ο πρωταρχικός στόχος αφού ήθελαν να ελέγξουν την Περιφέρεια της
Σοβιετικής Ένωσης (Heartland), κάτι που στρατηγικά συνέχισαν να εφαρμόζουν και μετά
την διάλυση του σοβιετικού μπλοκ μέχρι των ημερών μας, παράδειγμα η εξάπλωση
του ΝΑΤΟ στις πρώην χώρες-μέλη του Συμφώνου της Βαρσοβίας.
Αυτό είναι ένα από
τα παραδείγματα πως μια γεωπολιτική στρατηγική καθορίζει την συμπεριφορά των
κρατών. Εάν τοποθετήσουμε αυτή την στρατηγική ως πρότυπο για διαφορετική
τακτική συμπεριφορά, θα διαπιστώσουμε ότι πολλά μεγάλα γεγονότα ακολουθούν την
ίδια στρατηγική.
Ένα
δεύτερο παράδειγμα για την στρατηγική Rimland των ΗΠΑ είναι οι 750
περίπου αμερικανικές βάσεις οι οποίες επικεντρώνονται στην περιοχή της
Περιφέρειας-Στεφάνης. Ένα τρίτο παράδειγμα είναι οι στρατιωτικές συμμαχίες των
ΗΠΑ μετά τον Β΄ παγκόσμιο Πόλεμο, όπως το ΝΑΤΟ (1949) που περιορίζει την Heartland από Δυσμάς, η Συνθήκη
Ασφάλειας της Ιαπωνίας (Japan Security Treaty 1951) που περιορίζει την Heartland από Ανατολάς, το SEATO (Southeast Asia Treaty Organisation 1954) που περιορίζει την Heartland από Νοτιοανατολικά, το
CENTO (Central Treaty Organisation 1955) που περιορίζει την Heartland από Νοτιοδυτικά-Μέση
Ανατολή.
Σε
αυτές τις στρατιωτικές συμμαχίες, έχοντας οι ΗΠΑ πάντα υπόψη την θεωρία Spykman, προστέθηκαν τα τελευταία χρόνια οικονομικές συμμαχίες-συμφωνίες,
η TTIP και η TPP. Η TTIP (Transatlantic Trade and Investment Partnership) αποσκοπεί στην δημιουργία ζώνης ελεύθερων συναλλαγών
μεταξύ των ΗΠΑ και της Ευρώπης, εξαιρουμένης της Ρωσίας. Η TPP (Trans Pacific Partnership) αποσκοπεί στις ελεύθερες συναλλαγές μεταξύ των ΗΠΑ,
Ιαπωνίας, Αυστραλίας, Βιετνάμ, Μαλαισίας, Φιλιππίνων και άλλων, εξαιρουμένης
της Κίνας. Σαφέστατα αυτές οι συνθήκες έχουν ως στόχο την οικονομική απομόνωση
της Heartland και την γεωοικονομική
ενδυνάμωση της Περιφέρειας με απώτερο σκοπό τον έλεγχο της «καρδιάς της γης».
(Παρεμπιπτόντως ο νέος πρόεδρος των ΗΠΑ αμφισβητεί και τις δυο συνθήκες, κάτι
που έχει σχέση με την πολιτική του «America First», η οποία δεν είναι αντικείμενο αυτής της ανάλυσης).
Αντιδρώντας
η Ρωσία και η Κίνα στην στρατηγική Rimland των ΗΠΑ συμμάχησαν και
δραστηριοποιήθηκαν στην κατεύθυνση που φοβόταν ο Mackinder, τουτέστιν στην οικοδόμηση στρατιωτικών και οικονομικών
συνεργασιών. Η ανάπτυξη της ευρασιατικής υποδομής (νέος δρόμος του μεταξιού), η
Ευρασιατική Οικονομική Ένωση, η στρατιωτική και πολιτική συνεργασία
Ρωσίας-Κίνας στην Μέση Ανατολή και Νοτιοανατολική Ασία, η πολιτική της Ρωσίας
στην Ουκρανία με την προσάρτηση της Κριμαίας, στην Γεωργία με την προσάρτηση
της Αμπχαζίας και Νότιας Οσετίας αποτελούν σημαντικά παραδείγματα.
Η
Ρωσία και η Κίνα που βρίσκονται στον «πυρήνα της γης» κάνουν ακριβώς αυτό που
είχε προβλέψει ο Mackinder. Αφού εμπέδωσαν την θεωρία του προωθούν την γεωπολιτική
τους στρατηγική προς όφελος της Heartland, επιβεβαιώνοντας ότι η ισχυροποίηση του οχυρού Heartland θα αποβεί τελικά σε βάρος της Rimland και στον έλεγχο της
Ευρασίας.
Η
Γεωπολιτική και η προφανής αδιάλειπτη συνέχεια της βοηθά στην ανάλυση και στην πρόβλεψη
της διεθνούς πολιτικής και ειδικότερα της εξωτερικής πολιτικής. Αλίμονο στα
κράτη που αγνοούν την εθνοκεντρική της σημασία, κάτι που επιμελώς κάνει το
συνταγματικό κατεστημένο της Ελλάδας τις τελευταίες δεκαετίες, στον ανελέητο
αγώνα επιβίωσης στον «χώρο».
Γ. Λιναρδής